Izabela Blimel: Jakie są obecnie kluczowe priorytety Narodowego Centrum Badań i Rozwoju?

Prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski, dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju: Kluczowe priorytety NCBR obejmują optymalizację procesów wewnętrznych i cyfryzację działań, zapewnienie różnorodnych form wsparcia dla projektów badawczo-rozwojowych, wzmacnianie współpracy międzynarodowej oraz budowanie ekosystemu wiedzy i informacji wspierającego innowacyjne rozwiązania technologiczne i społeczne.

W zakresie priorytetowych obszarów wsparcia, polskie i europejskie dokumenty strategiczne wskazują cyfryzację i „zazielenienie”, w tym także transformację energetyczną i rozwój OZE, jako kluczowe elementy. Oprócz naborów horyzontalnych, jak chociażby Ścieżka SMART, prowadzonych w ramach programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki (FENG), NCBR prowadził i prowadzi także nabory przeznaczone dla tych obszarów w ramach innych instrumentów finansowania. 

Przykładowe konkursy zrealizowane przez NCBR z zakresu cyfryzacji to IPCEI Mikroelektronika/ Technologie komunikacyjne (program FENG), KPO IPCEI CIS czy nabory w ramach aktualizowanego obecnie programu INFOSTRATEG, związane z rozwojem i implementacją sztucznej inteligencji. Z zakresu tzw. „zazielenienia” zrealizowaliśmy w poprzedniej perspektywie finansowej Unii Europejskiej w ramach Programu Inteligentny Rozwój 9 zielonych przedsięwzięć takich jak np. Budownictwo efektywne energetycznie i procesowo, Innowacyjna biogazownia czy Oczyszczalnia przyszłości. Teraz, dzięki środkom z programu FENG planujemy uruchomienie 15 nowych przedsięwzięć w tym obszarze we współpracy z jednostkami samorządowymi. 

Dodatkowo, ze środków krajowych realizujemy program strategiczny „Nowe technologie w zakresie energii” – NTE, by wspierać osiągnięcia neutralności klimatycznej Polski, poprzez wdrożenie rozwiązań podnoszących bezpieczeństwo energetyczne kraju i zwiększających konkurencyjność polskiej gospodarki, co w efekcie powinno się przyczynić do zwiększenia się udziału energii pochodzącej z OZE w ogólnym miksie energetycznym kraju. 

I.B.: W jaki sposób NCBR wpływa na rozwój innowacji w Polsce?

J.M.: NCBR jest największym ośrodkiem wsparcia tworzenia innowacyjnych rozwiązań w Europie Środkowo-Wschodniej. Od momentu powstania, Centrum przekazało ok. 80 mld zł na wsparcie prac B+R polskich przedsiębiorstw, uczelni oraz instytutów badawczych, tworząc warunki do realizacji wartościowych pomysłów zarówno doświadczonych, jak i rozpoczynających działalność przedsiębiorców i naukowców. 

Patrząc na liczby, nominalna wartość nakładów na B+R w Polsce od 2003 do 2023 roku wzrosła blisko o 900% (z 4,5 mld zł do 53,1 mld zł). Tylko w 2020 roku nakłady firm będących beneficjentami programu pomocowego NCBR odpowiadały za około 20% wszystkich nakładów na B+R w sektorze przedsiębiorstw (GERD). Szacowany wpływ środków udzielanych przez sam NCBR tylko w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój przyniósł dodatkowe 0,10-0,11% PKB w ciągu trzech lat (2020-2023). Wpływ realizacji POIR na poziom Produktu Krajowego Brutto wyniósł w roku 2024 1,0% a na rok 2025 zakładamy ten wskaźnik na poziomie 1,1%. 

I.B.: Jak ocenia Pan współpracę między sektorem naukowym a biznesem w kontekście finansowania badań i rozwoju?

J.M.: Proces docierania się, wzajemnego zrozumienia potrzeb światów biznesu i nauki wciąż trwa i pozostaje wyzwaniem. Po obu stronach istnieją bariery we współpracy, które utrudniają komercjalizację wynalazków, na które i przemysł, i nauka tak ciężko pracują. Są nam one doskonale znane. Jednak jako naukowiec z doświadczeniem w dziedzinie wdrożeń technologicznych, a jednocześnie dyrektor eksperckiej instytucji wspierającej B+R w skali kraju, obserwuję, że ten proces postępuje, choć wolniej, niż byśmy chcieli. Unia Europejska także wymaga od nas podążania w kierunku ścisłej kooperacji, co jest dodatkową motywacją.

Współpraca pomiędzy nauką, a biznesem wymaga wsparcia administracji publicznej. Kluczowym jest wspólne określenie celów zgodnych z interesem gospodarczym, biznesowym i naukowym. Istotne jest działanie pośredniczące pomiędzy administracją a uczelniami i przedsiębiorstwami. Dobra współpraca wymaga ponadto od naukowców przeprowadzania badań na najwyższym poziomie ze szczególnym naciskiem na zastosowaną metodologię. Badacze również powinni być świadomi potrzeb rynkowych. Warto promować podejście interdyscyplinarne, łączące różne dziedziny wiedzy oraz aktywne poszukiwanie i inicjowanie kontaktów na styku świata nauki i biznesu. Od strony biznesu potrzebne jest partnerskie podejście w stosunku do naukowców, zrozumienie specyfiki pracy naukowej. Istotne jest wspólne ustalenie jasnych celów i wskaźników mierzących postęp projektów. Obie strony muszą być gotowe do elastycznego reagowania na zmieniające się warunki rynkowe.

I.B.: Jakie są najważniejsze programy finansowania innowacji dostępne dla polskich przedsiębiorców i naukowców?

J.M.: 2025 rok obfitował będzie w liczne konkursy i inicjatywy skierowane do środowiska naukowego oraz do przedsiębiorców. Na ich wsparcie NCBR przeznaczy łączny budżet 4,5 mld zł w ramach 40 konkursów oraz planuje dodatkowe 1,8 mld zł w ramach nowej inicjatywy STEP. Ze środków największego programu wsparcia polskich przedsiębiorców – Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki, Centrum zrealizuje dwa nabory w ramach konkursu Ścieżka SMART dla konsorcjów, nabór Ścieżka SMART na projekty na rzecz dostępności oraz ogłosi dwa konkursy Seal of Excellence – środowisko sprzyjające innowacjom. Z kolei w ramach programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego, którego odbiorcami są uczelnie, NCBR zrealizuje nabory „Doskonałość dydaktyczna”, „Kształcenie na potrzeby gospodarki” oraz „Wzmocnienie potencjału administracyjnego uczelni”.

W tym roku planowana jest realizacja również całkowicie nowej inicjatywy – mechanizmu finansowania STEP (Strategic Technologies for Europe Platform), czyli Platformy na rzecz Technologii Strategicznych dla Europy. To inicjatywa Komisji Europejskiej, by wesprzeć wiodącą pozycję Europy w dziedzinie technologii krytycznych. STEP przeznaczony będzie dla projektów dotyczących rozwoju technologii krytycznych, wytwarzania technologii krytycznych oraz ochrony i wzmacniania łańcuchów wartości. STEP koncentruje się na trzech sektorach: technologie cyfrowe, czyste i zasobooszczędne technologie oraz biotechnologie. Działanie realizowane będzie dzięki środkom z programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki.

Oprócz sprawdzonych formatów programów strategicznych, NCBR planuje również zaktualizowaną formułę programu INFOSTRATEG oraz realizację zupełnie nowych programów jak AGROSTRATEG dla sektora rolno-spożywczego oraz NUKLEOSTARTEG wspierający badania naukowe i prace rozwojowe w sektorze energetyki jądrowej.

W kwietniu rozpoczniemy również nabór w trzecim już konkursie w ramach wspólnego przedsięwzięcia realizowanego razem z ORLEN pn. NEON. W oparciu o konsultacje ze światem nauki oraz z zespołami badawczymi dokonaliśmy ewaluacji założeń Programu, a zmiany wprowadzone w Regulaminie konkursu wychodzą naprzeciw oczekiwaniom wyrażanym przez aplikujących w poprzednich edycjach programu NEON. Budżet, prawie 200 mln zł, zostanie przeznaczony na wsparcie rozwoju najciekawszych rozwiązań technicznych, technologicznych i cyfrowych w trzech obszarach tematycznych: dekarbonizacja, cyfryzacja i gospodarka obiegu zamkniętego. W tym roku planujemy również nabór na kolejne tego typu programy. 

I.B.: Jakie zmiany w systemie finansowania badań i innowacji są planowane w najbliższych latach?

J.M.: Przede wszystkim planujemy skupić się na szerokiej ofercie wsparcia, odpowiadającej na potrzeby interesariuszy i zgodnej ze zmieniającym się otoczeniem. Aby to osiągnąć, musimy zwiększyć naszą skuteczność operacyjną oraz stopień cyfryzacji instytucji. W szerszej perspektywie, poprzez intensyfikację działań w ekosystemie innowacji, zbudujemy liczący się ośrodek wiedzy i kompetencji. 

Przedstawiona w ostatnich dniach Strategia Narodowego Centrum Badań i Rozwoju jest właśnie odpowiedzią na wyzwania stojące przed instytucją i jej otoczeniem, które przekładają się na konieczność sprawnego dostosowania działalności Centrum do nowych warunków. Ekosystem innowacji uległ istotnym zmianom, zmierzającym w kierunku znaczącego rozproszenia – co sprawiło, że Centrum stało się tylko jednym z jego wielu ogniw. Jasno wytyczone wieloletnie kierunki działań, dzięki przeprowadzeniu zaplanowanych zmian i wykorzystaniu mocnych stron NCBR, przyczynią się do rozwoju polskiej innowacyjności.

I.B.: Czy polskie firmy chętnie sięgają po wsparcie NCBR? Jakie są największe wyzwania w pozyskiwaniu środków?

J.M.: Polskie firmy chętnie sięgają po wsparcie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR). W samym tylko Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój dofinansowanie udzielono 3,5 tys. wnioskom, na łączną kwotę 36 mld zł, przy dofinansowaniu z NCBR sięgającym 22 mld zł, z czego wnioski z sektora MŚP stanowiły 62% przy udziale dużych przedsiębiorstw na poziomie 22%.

Pozyskiwanie środków na finansowanie projektów badawczo-rozwojowych (B+R) oczywiście wiąże się z pewnymi wyzwaniami. Przede wszystkim tylko najlepiej przygotowane i przemyślane projekty mają szansę na pozyskanie dofinansowania. Wnioskodawcy muszą wykazywać wysoki poziom innowacyjności planowanego rozwiązania, co bywa trudne do udokumentowania. Dodatkowo wymagane jest współfinansowanie ze strony przedsiębiorstwa, co może również stanowić barierę dla mniejszych firm. Zaplanowanie prac B+R, pozyskanie lub wydzielenie zasobów kadrowych i technicznych potrzebnych do realizacji projektu, przy jednoczesnym utrzymaniu płynnej, bieżącej działalności firmy, to również czynnik stanowiący wyzwanie dla wielu przedsiębiorców.

I.B.: Jakie inicjatywy podejmuje NCBR, aby zwiększyć udział polskich jednostek badawczych i firm w międzynarodowych projektach badawczo-rozwojowych?

J.M.: W NCBR funkcjonuje Dział Współpracy Międzynarodowej, który jest odpowiedzialny między innymi za nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzynarodowych z zagranicznymi instytucjami, jednostkami naukowymi czy przedstawicielami biznesu. W ramach swojej działalności, uczestniczy w licznych programach i inicjatywach międzynarodowych, z których finansowane są projekty z udziałem krajowych beneficjentów. 

Dodatkowo, poprzez Dział Krajowego Punktu Kontaktowego (DKPK), NCBR wspiera uczestnictwo polskich jednostek naukowych, przedsiębiorstw oraz innych podmiotów w Programie Ramowym Unii Europejskiej w zakresie badań i innowacji Horyzont Europa. W tym celu prowadzi działalność informacyjną, edukacyjną, mentoringową oraz doradczą na rzecz rodzimych podmiotów. DKPK reprezentuje stanowisko Polski w gremiach związanych z polityką naukową i innowacyjną UE oraz uczestniczy w procesach konsultacyjnych i lobbingowych na rzecz polskich interesów naukowych i gospodarczych. 

Dodatkowo na co watro zwrócić uwagę to Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w partnerstwie z Business & Science Poland (BSP) prowadzi w Brukseli wspólne działania doradcze, informacyjne i wspomagające aktywność polskiego środowiska naukowego i biznesowego na arenie europejskiej. Służą one budowaniu pozycji i nawiązywaniu współpracy przez polskie firmy, uczelnie i instytuty naukowe z zagranicznymi partnerami w ramach programów UE.

I.B.: Jakie są największe sukcesy Polski w międzynarodowych programach badawczych, takich jak Horizon Europe?

J.M.: Już 706 polskich beneficjentów realizuje projekty w Programie Ramowym Horyzont Europa (HE). W pierwszych 593 konkursach polskie organizacje uzyskały z budżetu HE 716,3 mln euro dofinansowania netto na realizację 1343 projektów, co oznacza odpowiednio: niemal 116-procentowy wzrost wartości finansowania w porównaniu z analogicznym etapem Horyzontu 2020 (331,9 mln euro) oraz wzrost liczby realizowanych projektów z udziałem polskich podmiotów o ponad 32% (1017 projektów w H2020). Polskie organizacje koordynują co siódmy z realizowanych przez siebie projektów. Należy nadmienić również, że po niespełna 4 latach trwania Programu Ramowego Horyzont Europa poziom finansowania polskich organizacji osiągnął już 90% kwoty zdobytej na finansowanie projektów w całym H2020 (łącznie 793,9 mln euro).

Na szczególną uwagę zasługuje wzrost udziału procentowego dofinansowania netto uzyskanego przez polskie organizacje na tle łącznego budżetu państw członkowskich UE. Obecnie dla HE wynosi on 1,73%, i jest to wynik o niemal 30% wyższy niż osiągnięty przez polskie podmioty w całym H2020.

Pod względem liczby podpisanych w HE umów grantowych oraz koordynacji polskim liderem pozostaje Uniwersytet Warszawski (89 projektów, w tym 23 koordynowane – co na tle polskich jednostek jest samo w sobie bardzo korzystną proporcją). Pod względem pozyskanego dofinansowania netto dominuje Fundingbox Accelerator Sp. z o.o. (ponad 58,4 mln euro, co stanowi 8,16% polskiego budżetu), który jest wyspecjalizowanym grantobiorcą – podmiotem organizującym konkursy w ramach tzw. projektów kaskadowych. Największy udział w środkach pozyskanych z Horyzontu Europa mają organizacje reprezentujące sektor szkolnictwa wyższego (34,43%) oraz instytuty badawcze (23,82%). Oznacza to istotny wzrost znaczenia uczelni w sięganiu po budżet HE w stosunku do H2020, w którym udział obu grup był porównywalny (odpowiednio 27,87% oraz 27,51% budżetu).

I.B.: Jakie sektory gospodarki w Polsce są obecnie najbardziej innowacyjne?

J.M.: Analiza zgłoszeń patentowych polskich podmiotów do Europejskiego Urzędu Patentowego wskazuje, że wśród polskich innowatorów najbardziej aktywny jest sektor farmaceutyczno-medyczny i inżynieria lądowa. Cenieni na świecie są również polscy programiści. Nie mniej istotny jest wkład polskich firm i instytucji badawczych w obszarze technologii kosmicznych i satelitarnych. 

Z naszych obserwacji wynika, że najwięcej jednostek naukowych uczestniczy w projektach B+R o charakterze inżynieryjno-technicznym oraz biotechnologiczno-medycznym. W tych dwóch obszarach, ze względu na ich specyfikę, związaną z koniecznością wykorzystania infrastruktury B+R, najczęściej prowadzone są projekty konsorcjalne, w których uczelnie i przedsiębiorstwa razem pracują nad innowacjami. Jako Centrum największy potencjał środowiska naukowego widzimy właśnie we współpracy z rynkiem i wspólnej realizacji projektów B+R. 

I.B.: Jakie są największe bariery dla rozwoju innowacyjnych technologii w Polsce?

J.M.: Wyzwania, z jakimi muszą zmierzyć się przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa to m.in. te związane z dostępem do finansowania na badania i rozwój. Środki publiczne i granty są trudne do zdobycia, a proces aplikacji wymaga zaawansowanej wiedzy i zasobów, które nie zawsze są dostępne w mniejszych firmach. Dodatkowo finansowanie ze strony prywatnych inwestorów bywa ograniczone przez wysokie ryzyko związane z wczesnym etapem rozwoju technologii. Jednocześnie trzeba zwrócić uwagę na brak wystarczających kadr (zasobów ludzkich) o odpowiednich kompetencjach. MŚP mają ograniczone możliwości tworzenia zespołów B+R, a nawet przyciągania pojedynczych specjalistów o odpowiednich kompetencjach, szczególnie w obszarach takich jak technologie informatyczne, sztuczna inteligencja, automatyzacja czy inne zaawansowane dziedziny. Konkurencja o talenty z większymi firmami oraz brak dostępu do zasobów szkoleniowych sprawia, że przedsiębiorstwa te mają trudności z budowaniem zespołów zdolnych do realizacji innowacyjnych projektów.

Chciałbym również zwrócić uwagę na trudności z komercjalizacją wyników badań, która wymaga zarówno odpowiednich partnerstw, jak i umiejętności zarządzania technologią. Wdrożenie wyników prac B+R do produkcji i sprzedaży napotyka na bariery związane z regulacjami prawnymi, barierami rynkowymi, niewystarczającym wsparciem (dodatkowo brak środków) w zakresie promocji i marketingu. Aby efektywnie skalować innowacje, MŚP muszą także zrozumieć specyfikę nowych rynków, co wymaga intensywnych badań rynku i adaptacji produktów do lokalnych potrzeb. A badania rynkowe rodzą dodatkowe koszty. Dodatkowo, konkurencja międzynarodowa wymaga od nich szybkiej adaptacji do nowych technologii, efektywnego zarządzania innowacjami oraz budowania silnych sieci współpracy, które pozwolą na zwiększenie skali działalności. 

I.B.: Jak NCBR widzi rolę sztucznej inteligencji i nowych technologii w przyszłych projektach badawczych?

J.M.: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju postrzega sztuczną inteligencję (AI) oraz technologie cyfrowe jako kluczowe narzędzia transformacji gospodarczej i społecznej Polski. Sztuczna inteligencja i nowe technologie odgrywają coraz większą rolę w projektach badawczych, przekształcając sposób, w jaki naukowcy prowadzą badania i odkrywają nowe informacje. AI umożliwia naukowcom analizę ogromnych ilości danych w sposób szybki i dokładny. Algorytmy uczenia maszynowego mogą identyfikować wzorce i korelacje, które byłyby trudne do zauważenia za pomocą tradycyjnych metod. Zastosowanie sztucznej inteligencji ma potencjał do zrewolucjonizowania badań naukowych, przyspieszając tempo odkryć. 

Jednak jako instytucja, jesteśmy świadomi nowych ryzyk, jakie rodzi dynamiczny rozwój AI i wiemy, że te wyzwania będą wymagały naszej uwagi. Należą do nich brak przejrzystości w działaniu modeli AI, które może utrudniać zrozumienie, jak i dlaczego podjęto określone decyzje. Kluczowe jest również bezpieczeństwo danych, ponieważ AI przetwarza duże ilości informacji, które mogą być wrażliwe. Jest to szczególnie istotne np. w obszarze rozwiązań AI dla ochrony zdrowia.

I.B.: Serdecznie dziękuję za przekazanie naszym czytelnikom cennych informacji na temat działalności NCBR.

Strona główna Narodowego Centrum Badań i Rozwoju – Narodowe Centrum Badań i Rozwoju – Portal Gov.pl