Izabela Blimel: Panie dyrektorze, jakie główne cele przyświecały powołaniu Centrum Badań nad Bezpieczeństwem w Ochronie Zdrowia przy Akademii WSB?

Prof. dr hab. Robert Socha, Dyrektor Centrum Badań nad Bezpieczeństwem w Ochronie Zdrowia przy Akademii WSB: Pierwsze rozmowy na temat powołania Centrum pojawiły się wraz z rozpoczęciem badań naukowych w ramach rozprawy doktorskiej przygotowywanej przez dra Cezarego Tomiczka zatytułowanej „Organizacja działania podmiotów leczniczych w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego”. W warunkach zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego konieczne jest sprawne przeorganizowanie systemu ochrony zdrowia w celu dostosowania do szczególnej sytuacji, wymagającej zapewnienie świadczenia pomocy medycznej zwiększonej liczbie osób poszkodowanych, czy też jak w przypadku pandemii, gwałtownie wzrastającej liczbie osób chorych. Zaznaczyć w tym miejscu należy, że koncepcja badań została przygotowana jeszcze za nim Polska musiała się zmierzyć z pandemią wywołaną chorobą Covid-19. Przeprowadzone badania naukowe pozwoliły na wskazanie kierunków doskonalenia organizacji działania podmiotów leczniczych na rzecz realizacji zadań w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego i jednocześnie wykazały, że zdolność podmiotów leczniczych do reagowania na zdarzenia o charakterze klęski żywiołowej niewątpliwie będzie miała wpływ na poprawę sprawności działania podczas realizacji świadczeń zdrowotnych w normalnych warunkach funkcjonowania. Uzyskane wyniki badań naukowych, w połączeniu z zaistniałą sytuacją zdrowotną, zaowocowały powołaniem Centrum Badań nad Bezpieczeństwem w Ochronie Zdrowia w Akademii WSB.

I.B.: Jakie są najważniejsze obszary działalności Centrum i które z nich uważa Pan za priorytetowe w obecnej sytuacji społeczno-politycznej?

R.S.: Centrum Badań nad Bezpieczeństwem w Ochronie Zdrowia stanowi platformę wymiany poglądów, opinii, wyników badań i doświadczeń zarówno ludzi nauki, jak i praktyków z zakresu, m.in., bezpieczeństwa, obronności, prawa, medycyny, czy zarządzania. Celem prowadzonych działań jest zwiększenie wiedzy o zagrożeniach w ochronie zdrowia oraz możliwościach przeciwdziałania im, a także rekomendowanie rozwiązań na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w podmiotach leczniczych. Zaznaczyć należy, że przedmiotem badań Centrum nie są ryzyka, błędy i szkody, które dotykają pacjentów podczas świadczenia opieki zdrowotnej oraz zapobieganie im, ale bezpieczeństwo podmiotu leczniczego, na które składa się bezpieczeństwo fizyczne personelu i pacjentów oraz zapewnienie warunków do nieprzerwanego świadczenia opieki zdrowotnej przez podmiot leczniczy w warunkach zagrożenia zarówno o charakterze niemilitarnym, jak i militarnym.

Z punktu widzenia aktywności Centrum, na obecną sytuację społeczno-polityczną, która determinuje działania Centrum, składają się przede wszystkim trzy czynniki: rosnąca liczba aktów agresji skierowanych na personel medyczny, występowanie klęsk żywiołowych mogących zakłócić funkcjonowanie podmiotu leczniczego oraz wojna za naszą wschodnią granicą, która wymusza konieczność realizacji przygotowań do działania w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Stąd też w tych trzech obszarach bezpieczeństwa Centrum wykazuje szczególną aktywność.

I.B.: Centrum ma charakter otwartego ośrodka, w jaki sposób lokalne społeczności, w tym mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego, mogą korzystać z Państwa inicjatyw?

R.S.: Podkreślić należy, że Centrum jest stosunkowo młodą jednostką naukowo-badawczą Akademii WSB.  Pierwotnie, Centrum miało pełnić jedynie rolę ośrodka naukowego na rzecz bezpieczeństwa w ochronie zdrowia dla mieszkańców obszarów przygranicznych, ze szczególnym uwzględnieniem Śląska Cieszyńskiego. W odpowiedzi na nowe zagrożenia w ochronie zdrowia oraz sytuację geopolityczną zmieniono filozofię działania, rozszerzając zasięg aktywności nie tylko o społeczności lokalne województwa śląskiego. W otwartej formule działania każdy, zarówno osoba fizyczna, jak i prawna może włączyć się w przedsięwzięcia realizowane przez  Centrum, uczestnicząc w wydarzeniach oraz czerpiąc wiedzę z publikacji czy też rekomendacji ekspertów. Przykładem z ostatnich dni jest szkolenie pt. „Przygotowania podmiotu leczniczego na potrzeby ochrony ludności, obrony cywilnej i potrzeby obronne państwa”, zorganizowane w ramach Tygodnia Bezpłatnych Szkoleń w Akademii WSB.

I.B.: Jakie, Pana zdaniem, są dziś największe zagrożenia dla bezpieczeństwa zdrowia publicznego w Polsce i Europie?

R.S.: Do największych zagrożeń dla zdrowia publicznego w Polsce, jak w  i Europie, z punktu widzenia zarówno nauk o zdrowiu, jak i nauk medycznych, obecnie zaliczyłbym choroby cywilizacyjne, problemy zdrowia psychicznego oraz choroby zakaźne, o których nie możemy zapominać. Choroby cywilizacyjne związane są przede wszystkim ze stylem życia, tzn. z brakiem aktywności fizycznej, konsumpcją używek, czy też nieodpowiednią dietą. Szczególnie niepokojący wydaje się problem nadwagi, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Obecnie obserwujemy również naruszenie zdrowia psychicznego, które zostało wzmocnione przez cyfryzację społeczeństwa, a także konsekwencje pandemii COVID-19, z którą wiążą się kolejne zagrożenia dla zdrowia publicznego w postaci chorób zakaźnych. Przy czym dla mnie jako osoby zajmującej się bezpieczeństwem, kluczowym zagrożeniem dla zdrowia publicznego jest agresja skierowana na personel medyczny, z którą coraz częściej spotykamy się w miejscach, w których oczekujemy wsparcia, pomocy, tj. w podmiotach leczniczych. Pamiętać należy, że bezpieczeństwo pracowników służby zdrowia i bezpieczeństwo pacjentów są to nierozłączne połączone ze sobą dziedziny praktyki. Zagrożenia dla pracowników służby zdrowia prowadzą do zagrożeń dla pacjentów, a zatem przemoc wobec pracowników służby zdrowia ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo pacjentów, tj. nasze bezpieczeństwo.

I.B.: W jaki sposób pandemia COVID-19 zmieniła nasze postrzeganie bezpieczeństwa zdrowotnego i czy zmieniła kierunki badań naukowych prowadzonych w Centrum?

R.S.: Pandemia COVID-19 niewątpliwie wpłynęła na postrzegania bezpieczeństwa zdrowotnego w Polsce, m.in. nastąpiło zwiększenie świadomości społecznej na temat roli i miejsca ochrony zdrowia w systemie bezpieczeństwa państwa. Zwrócić również uwagę należy na fakt, że w społeczeństwie rozwinęło się ryzyko związane z dezinformacją oraz aspektami psychologicznymi. Dezinformacja objęła, m.in., zagadnienie dotyczące zasadności wprowadzanych wówczas ograniczeń w zakresie zagwarantowanych konstytucją swobód obywatelskich. Formacją odpowiedzialną za egzekwowanie przestrzegania wprowadzonych regulacji stała się Policja, która zgodnie z ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ma służyć społeczeństwu i chronić bezpieczeństwo ludzi oraz utrzymywać bezpieczeństwo i porządek publiczny. Formacja, która prócz funkcji prewencyjnej i represyjnej spełnia również funkcję usługową wobec społeczeństwa, a której realizacja jest wyjątkowo ważna w sytuacjach kryzysowych, a taką sytuacją był stan epidemii. Wówczas efektem podjętych przez Centrum badań naukowych była monografia „Działania Policji w zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych ludzi”, która stanowiła próbę syntetycznego, ale jednocześnie całościowego ujęcia problematyki działania Policji w sytuacji kryzysowej wywołanej chorobami zakaźnymi ludzi.

I.B.: Bioterroryzm to temat, który pojawia się coraz częściej w dyskusjach o bezpieczeństwie. Jakie działania mogą realnie ograniczyć ryzyko takiego zagrożenia?

R.S.: Bioterroryzm to jedna z form współczesnego terroryzmu, sprowadzająca się do  celowego użycia czynników biologicznych, takich jak np. bakterie, wirusy czy grzyby do wywołania masowych chorób, śmierci lub paniki wśród ludności, co może prowadzić w konsekwencji do destabilizacji państwa. Ataki przybierają różne formy, od zakażenia żywności, wody, po rozpylanie patogenów w powietrzu, umieszczenie w przesyłkach pocztowych, kończąc na „wykorzystaniu” owadów, takich jak komary, czy pchły. Nie ma recepty na wyeliminowanie tej formy terroryzmu, ale możemy podjąć działania mające na celu ograniczenie skutków takiego ataku. Stąd też konieczne jest zabezpieczanie i monitorowanie obiektów infrastruktury, nie tylko krytycznej, ale również tej, którą nazwałbym podstawową, jak np. infrastruktury zapewniającej nam codzienną „kranówę”, która przy niewielkim wysiłku może stać się celem bioterrorystów. Kolejne działania to rozwój systemów ostrzegania i alarmowania o zagrożeniach biologicznych. Dopełnieniem tego jest budowanie odporności społecznej poprzez edukację społeczeństwa pod kątem rozpoznania objawów zagrożenia i kształtowania umiejętności zachowania się w takich sytuacjach. Oczywiście konieczny jest także rozwój wydajności laboratoriów, w tym laboratoriów o wysokim poziomie bezpieczeństwa biologicznego, tj. BLS-3 i BLS-4, co pozwoli na szybką diagnostykę, a następnie wdrożenie odpowiednich procedur działania.

I.B.: Jakie są dotychczasowe najważniejsze osiągnięcia Centrum? Czy może Pan wskazać przykłady badań, projektów lub publikacji, które mają szczególe znaczenie. 

R.S.: Dla mnie najważniejszy jest projekt, który nazwałem „Współczesny wymiar bezpieczeństwa pacjenta”, projekt, w ramach którego po raz pierwszy uświadomiono znacznej części zarządzających podmiotami leczniczymi, że na bezpieczeństwo pacjenta nie należy patrzyć jedynie przez przysłowiową „dziurkę od klucza”, czyli jedynie przez pryzmat ograniczenia niepotrzebnych szkód związanych z opieką zdrowotną do możliwego do zaakceptowania minimalnego poziomu, tj. do błędów lekarskich, ale trzeba uwzględniać inne zagrożenia i traktować bezpieczeństwo pacjenta jako obszar wiedzy i uczenia się, uwzględniający zagrożenia dla personelu i dla pacjenta wynikające z przestępczości, katastrofy naturalnej i awarii technicznej. Podkreślić należy, że bezpieczeństwo pacjentów w opiece zdrowotnej było przedmiotem zainteresowania, badań i debaty międzynarodowej od mniej więcej przełomu wieków, a obecnie jest poważnym problemem globalnym. Od końca lat 90. ubiegłego wieku na całym świecie obserwuje się coraz większe zainteresowanie problemem bezpieczeństwa pacjenta. Proces ten zapoczątkowały doniesienia zawarte w dwóch istotnych raportach: publikacji To Err is Human z 1999 r. oraz An Organization with a Memory opracowanym w 2000 roku. W obu raportach przyznano, że błędy są zwykłym zjawiskiem w procesie leczenia i występują mniej więcej u 10% hospitalizowanych pacjentów. Po opublikowaniu wspomnianych dwóch raportów, na całym świecie zaczęto dążyć do poprawy bezpieczeństwa opieki nad pacjentem. Znacząco zmienił się sposób postrzegania problemu bezpieczeństwa pacjenta, ale wciąż na bezpieczeństwo patrzono jedynie przez pryzmat ograniczenia ryzyka i możliwości niepowodzenia w leczeniu, które stanowi nieodłączny element udzielania świadczeń zdrowotnych, ale do tego konieczne jest również zapewnienie bezpiecznego środowiska pracy personelu. Efektem prowadzonych badań naukowych w tym obszarze jest, m.in., obroniona rozprawa doktorska pt. „Bezpieczeństwo osobiste ratownika medycznego jako element podwyższenia poziomu sprawności działania systemu państwowe ratownictwo medyczne”, której celem utylitarnym było określenie kierunków doskonalenia na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa osobistego ratownika medycznego w aspekcie sprawności działania systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne. Warto dodać, że opracowanie niniejszej dysertacji nie zostało wymuszone potrzebą chwili, tzn. zabójstwem ratownika medycznego w Siedlcach, i związanym z tym szybkim znalezieniem rozwiązań zwiększających bezpieczeństwo ratownika medycznego, lecz było podyktowane naturalną konsekwencją wynikającą z diagnozy uwarunkowań działania zespołów ratownictwa medycznego na miejscu zdarzenia, co powoduje, że zawarte w niej rekomendacje na rzecz podwyższenia poziomu bezpieczeństwa ratownika medycznego mają szczególną wartość empiryczną.

Ponadto w dobie agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę znaczenia nabrała również kwestia przygotowań obronnych podmiotów leczniczych, tj. przygotowania do działania w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Odpowiedzią na atak Federacji Rosyjskiej na Ukrainę było rozpoczęcie pracy badawczej pt. „Przygotowania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa”. W ramach prowadzonych badań naukowych została m.in. przygotowana, a następnie obroniona rozprawa doktorska pt. „Przygotowania samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej na potrzeby obronne państwa”. W końcowej fazie wydawniczej jest również monografia naukowa, dotycząca przygotowania i wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa. Obecnie prowadzone są dalsze badania naukowe w tym obszarze, a ich efekty zostaną zamieszczone w kolejnych pracach naukowych.

I.B.: W jaki sposób Centrum współpracuje z innymi instytucjami naukowymi, administracją publiczną, czy sektorem biznesu?

R.S.: Od początku funkcjonowania, Centrum nawiązuje współpracę ze otoczeniem zewnętrznym. W obszarze bezpieczeństwa personelu i pacjentów Centrum czerpie doświadczenia ze współpracy ze Szpitalem Uniwersyteckim w Ostrawie, gdzie 10 grudnia 2019 r. napastnik-pacjent  w poczekalni otworzył ogień w kierunku innych pacjentów. W efekcie śmierć poniosło siedem osób. Wydarzenie to sprawiło, że w szpitalu zmieniono podejście do bezpieczeństwa. Od chwili powołania, Centrum współpracuje również ze Stowarzyszeniem Menedżerów Opieki Zdrowotnej, najstarszą w Polsce organizacją skupiającą menedżerów, zajmujących się zarządzaniem instytucjami opieki zdrowotnej. W ramach inicjatyw podejmowanych przez STOMOZ Centrum, m.in., prezentuje wyniki badań naukowych oraz rekomenduje dobre praktyki na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w zarządzanych podmiotach leczniczych, a także przygotowuje publikacje naukowe do branżowego czasopisma. Centrum współpracuje również bezpośrednio z podmiotami leczniczymi, w których prowadzi szkolenia zarówno z zakresu bezpieczeństwa personelu, jak i przygotowań do działania w warunkach zagrożenia. Warto w tym miejscu również wspomnieć o współudziale w opracowaniu koncepcji obiektu zbiorowej ochrony dla jednego ze śląskich szpitali. 

I.B.: Jakie projekty badawcze lub inicjatywy edukacyjne planują Państwo w najbliższych latach?

R.S.: System prawny, dotyczący bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, podlega ciągłym zmianom. 11 marca 2022 r. została uchwalona ustawa o obronie Ojczyzny, a rok później – 27 października – Rada Ministrów przyjęła rozporządzenie w sprawie przygotowania i wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa. Z kolei 5 grudnia 2024 r. Sejm RP przyjął długo wyczekiwaną ustawę o ochronie ludności i obronie cywilnej. Dlatego jednym z podstawowych wyzwań, jakie stoją przed podmiotami leczniczymi, jest ich przygotowanie do osiągnięcia wysokiego poziomu gotowości do realizacji zadań operacyjnych, zarówno w warunkach wystąpienia zdarzenia noszącego znamiona klęski żywiołowej, jak i w czasie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Prowadzone przez Centrum badania pozwoliły wysnuć wniosek, że nie ma opracowań, opartych na solidnych badaniach naukowych, dotyczących przygotowania, a następnie wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby ochrony ludności, obrony cywilnej i potrzeby obronne państwa. Wynikać to może, m.in. z wyimaginowanego charakteru zadań obronnych, polegającego na tym, że realizowane dotychczas przedsięwzięcia z tego zakresu nie miały realistycznego znaczenia i były wyłącznie próbą przygotowania się do przyszłych, jak twierdzono, mało prawdopodobnych zadań, co powodowało bagatelizowanie tych spraw lub powierzchowne ich traktowanie przez zarządzających podmiotami leczniczymi. W efekcie powyższego istnieje potrzeba prowadzenia badań naukowych, które wniosą nowe wartości natury zarówno teoretycznej, jak i pragmatycznej, by w efekcie poszerzyć wiedzę naukową i dać wsparcie praktycznych działań w obszarze przygotowania podmiotów leczniczych do działania w warunkach zagrożenia, co pozwoli zapewnić ciągłość realizacji świadczeń zdrowotnych.

Zabójstwo lekarza w Szpitalu Uniwersyteckim w Krakowie oraz rosnąca, w niepokojącym tempie, liczba aktów agresji wymierzonych wobec personelu medycznego sprawiają, że drugi kluczowy obszar aktywności Centrum będzie nadal związany z bezpieczeństwem, zarówno personelu i pacjentów. Musimy być świadomi, że pracownicy służby zdrowia potrzebują odpowiedniego, bezpiecznego środowiska pracy, aby zapewnić bezpieczną opiekę zdrowotną.

I.B.: Jak Centrum może przyczynić się do podniesienia poczucia bezpieczeństwa zdrowotnego mieszkańców terenów przygranicznych?

R.S.: Centrum Badań nad Bezpieczeństwem w Ochronie Zdrowia może znacząco przyczynić się do podniesienia poczucia bezpieczeństwa zdrowotnego mieszkańców terenów przygranicznych poprzez analizę zagrożeń, edukację lokalnych społeczności oraz tworzenie rekomendacji dla miejscowych podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, w tym bezpieczeństwo zdrowotne. Podkreślić należy, że Centrum nie jest medyczną jednostką naukowo-badawczą Akademii WSB, tylko podmiotem zajmującym się bezpieczeństwem podmiotów leczniczych, stąd też podejmowane działania zmierzają do kształtowania świadomości zarządzających tymi podmiotami na temat roli i miejsca tych podmiotów w systemach ochrony ludności i obrony cywilnej oraz przygotowań obronnych państwa, co jest niezwykle istotne w kontekście budowania zarówno społecznej odporności, jak i zachowania ciągłości realizacji świadczeń zdrowotnych w warunkach zagrożeń, zarówno o charakterze niemilitarnym, jak i militarnym.

I.B.: Jak Pan Profesor widzi rolę Akademii WSB i środowiska akademickiego w kształtowaniu odporności społecznej wobec zagrożeń zdrowotnych w przyszłości?

R.S.: Akademia WSB, będąca w rankingu drugą najlepszą niepubliczną uczelnią w Polsce, pełni, powiem z pełną odpowiedzialnością, kluczową rolę w kształtowaniu odporności społecznej wobec współczesnych i przyszłych wyzwań dla bezpieczeństwa państwa, w tym dla bezpieczeństwa  zdrowotnego. Wyrazem tego jest m.in. zaangażowanie się we wdrażanie postanowień ustawy z dnia 5 grudnia o ochronie ludności i obronie cywilnej, m.in.,  wśród samorządów województwa śląskiego i małopolskiego. Akademia WSB prowadzi studia na kierunku lekarskim, rozwija szkolenia z zakresu zdrowia publicznego, zarządzania kryzysowego oraz komunikacji w sytuacjach kryzysowych. Dzięki temu przyszły personel medyczny, a także specjaliści oraz liderzy lokalnych społeczności zdobywają umiejętności, które pozwalają aktywnie chronić zdrowie publiczne i minimalizować negatywne skutki przyszłych kryzysów zdrowotnych. Ponadto środowisko akademickie Akademii WSB prowadzi badania nad nowymi rozwiązaniami w profilaktyce, czy też nad  funkcjonowaniem systemów ochrony zdrowia, co wspiera wdrażanie innowacyjnych technologii i narzędzi, które podnoszą odporność społeczności wobec różnorodnych wyzwań zdrowotnych. Dodatkowo Akademia WSB podejmuje liczne inicjatywy na rzecz budowania świadomości społecznej, organizując wykłady, konferencje i kampanie informacyjne. Dzięki temu wiedza na temat bezpieczeństwa zdrowotnego staje się szeroko dostępna, a społeczeństwo lepiej przygotowane na zagrożenia zdrowotne przyszłości.

I.B.: Dziękuję serdecznie za rozmowę i przybliżenie, tak ważnego w dzisiejszych czasach, tematu bezpieczeństwa w ochronie zdrowia.