Instytut Chemii Fizycznej PAN

Najwyższa kategoria naukowa A+

Izabela Blimel: Na wstępie chciałbym Panu pogratulować wyróżnienia najwyższą kategorią  naukową A+za całokształt działalności Instytutu, w przeprowadzanym przez MNiSW rankingu jednostek naukowych,. Jakie kierunki badań można wyróżnić w Instytucie? 

Prof. dr hab. Marcin Opałło: Nauka to bardzo specyficzna dziedzina ludzkiej aktywności. Liczące się wyniki osiągają tylko ci, którzy zajmują się tym, co ich rzeczywiście interesuje. Dlatego naprawdę dobrym naukowcom nie można narzucać tematów badań. Po prostu. Przyjęliśmy zatem następującą strategię. Chcesz realizować badania własne, które Ciebie interesują? Świetnie, ale zdobądź na nie pieniądze! Z jednej strony mobilizujemy naszych naukowców do starania się o najlepsze granty, szczególnie finansujące duże projekty, ale z drugiej nie zostawiamy ich samych, z nierzadko bardzo rozbudowanymi formalnościami. Już ponad dziewięć lat temu utworzyliśmy specjalną komórkę do obsługi grantów. Obecnie w Instytucie realizujemy około 100 projektów o różnej skali, od małych do bardzo dużych, nierzadko wymagających współpracy z wieloma partnerami naukowymi z kraju i świata. Mając na uwadze duże projekty realizowane w Instytucie w latach 2015-2019 pozyskaliśmy finansowanie na poziomie ponad 107 mln zł. Poczynając od etapu przygotowania, projekty wymagają fachowej obsługi administracyjnej i finansowej i tym zajmuje się specjalna komórka – nasz dział grantów.

Nieustannie dopasowujemy się do najnowszych światowych kierunków rozwoju chemii, nie zapominając o własnych zainteresowaniach. Dużą część stanowią badania interdyscyplinarne na pograniczu chemii, fizyki i biologii. Badania naukowe są prowadzone przez naukowców zorganizowanych obecnie w 28 zespołach badawczych.

W ramach Instytutu działa także Zakład Doświadczalny CHEMIPAN, w którym są wdrażane, produkowane i komercjalizowane specjalistyczne związki chemiczne m. in. do ochrony lasów przed szkodnikami. Pracownicy IChF PAN założyli sześć spółek „spin-off”. Zarządzają nimi: prof. Piotr Garstecki, dr Michał Nejbauer i prof. Janusz Lewiński.

I.B.: Proszę powiedzieć o wybranych, najważniejszych osiągnięciach Instytutu w ostatnich latach.

1. O.: Można by tu wymienić wiele osiągnięć. Ale przede wszystkim możemy się pochwalić uczonymi na światowym poziomie, takimi jak prof. Piotr Garstecki, specjalista w zakresie technik mikroprzepływowych i jeden z zaledwie kilkunastu polskich naukowców, który zdobył prestiżowy grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (European Research Council, ERC), prof. Jacek Waluk, fizykochemik, zajmujący się m.in. fotofizyką i spektroskopią pojedynczych cząsteczek, prof. Aleksander Jabłoński, autor m.in. baz danych niezbędnych do analizy spektroskopowej warstw o grubości kilku atomów, fizyk z wykształcenia, prof. Robert Hołyst, zajmujący się m.in. biologistyką, który ukierunkował Instytut w stronę biologii, czy prof. Janusz Lewiński, chemik realizujący m.in. w ramach programu Horyzont 2020 duży projekt dotyczący fotoogniw, współpracując m.in. z prof. Michaelem Grätzelem, laureatem „technicznego Nobla”, nagrody przyznawanej przez Politechnikę w Helsinkach. Jest też kilkunastu młodych kierowników zespołów badawczych z sukcesem aplikujących o granty i realizujących swoje pomysły w instytucie, którzy już nas zastepują.

W tym miejscu należy wspomnieć o sukcesie grupy naukowców z  naszego Instytutu i Wydziału Chemicznego PW, kierowanej przez prof. Janusza Lewińskiego (IChF PAN). Naukowcy wkomponowali w strukturę klasycznego perowskitu relatywnie duży kation guanidynowy (2018 r.). Zrobili to za pomocą metody mechanochemicznej, czyli ucierając substancje chemiczne. Testy układów fotowoltaicznych zbudowanych z nowego perowskitu przeprowadzono na École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL) w Lozannie (Szwajcaria). Eksperymenty dowiodły, że w wielu aspektach nowe, zmodyfikowane perowskity są wyraźnie lepsze od materiału macierzystego. Sukces naukowców opisany został w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Journal of the American Chemical Society” .

W 2015 roku zdobyliśmy znaczący europejski grant ERA Chair, który umożliwił utworzenie nowego, interdyscyplinarnego zespołu badawczego. Zespół podjął najbardziej ambitne problemy naukowe na styku współczesnej chemii, fizyki i biologii. Zespołem kierował wybitny uczony, prof. Maciej Wojtkowski, wybrany w konkursie ocenianym przez komitet złożony z europejskich naukowców, w tym przez laureatów już wspomnianych, najbardziej prestiżowych grantów europejskich ERC. Prof. M. Wojtkowski, który pracę w naszym Instytucie rozpoczął w 2016 roku, to także laureat Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej tzw. „Polskiego Nobla” z 2012 roku.

Jesteśmy jednym z nielicznych instytutów PAN, który otrzymał dofinansowanie na 5 lat z prestiżowego konkursu w programie Międzynarodowe Agendy Badawcze (konkurs 10/2018). Jest to projekt autorstwa prof. Macieja Wojtkowskiego, o którym właśnie wspomniałem i prof. Krzysztofa Palczewskiego ze Szkoły Medycznej Uniwersytetu Kalifornijskiego w Irvine w USA. Badacze stworzą w Warszawie nowe centrum naukowe, które jest dedykowane badaniom nad dynamiką i plastycznością ludzkiego oka, co w dalszej perspektywie przełoży się na opracowanie nowych terapii i narzędzi diagnostycznych pomocnych w przypadku rozmaitych dysfunkcji wzroku. To pokazuje, że zatrudnienie prof. Wojtkowskiego było strzałem w dziesiątkę.

Międzynarodowe Centrum Badań Okulistycznych (ang. International Center for Translational Eye Research, ICTER) zostanie powołane do życia jako podjednostka Instytutu Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk. Docelowo twórcy ośrodka planują uruchomić w nim pięć niezależnych grup badawczych. Strategicznym partnerem zagranicznym projektu jest Instytut Okulistyki brytyjskiego University College London (UCL). Jest to inicjatywa o charakterze multidyscyplinarnym. Ośrodek integruje badania z obszaru optyki stosowanej, nowych technologii, inżynierii, chemii, biofizyki, biologii i medycyny.

W 2016 i 2018 roku Krajowa Reprezentacja Doktorantów przyznała Instytutowi I miejsce w  konkursie na najbardziej prodoktoranckie instytucje naukowe.

Od kilku już lat jesteśmy mocno zaangażowani w popularyzację nauki i naszego Instytutu w społeczeństwie, za co zresztą zostaliśmy wyróżnieni cztery lata temu przez Polską Agencję Prasową.

I.B.: Instytut zdobywa bardzo dużą ilość liczących się grantów i prowadzi wiele poważnych projektów naukowych. A gdyby miał Pan powiedzieć czego nie udało się osiągnąć w ciągu ostatnich lat, to co by to było?

M.O.: Nie otrzymaliśmy kolejnego europejskiego grantu  ERC, pomimo że kilku pracowników Instytutu startowało w kolejnych konkursach. Niemniej jednak zdobyliśmy wiele innych projektów, w tym na przykład otrzymaliśmy projekt dla postdoków – możemy przyjąć około 15 osób na okres dwóch lat. Myślę, że efekty tego programu będą satysfakcjonujące dla naszego Instytutu. 

I.B.: W liczących się na świecie czasopismach naukowych Instytut Chemii Fizycznej PAN może się poszczycić największą liczbą publikacji wśród instytucji naukowych w Polsce? W kontekście tych osiągnięć, jakie główne czynniki, Pana zdaniem, decydują o sukcesie zespołu naukowego?

1. O.: Jest kilka czynników warunkujących optymalną pracę zespołu. Jednym z nich jest liczebność zespołu – profesor będący liderem zespołu jest w stanie skutecznie komunikować się maksymalnie z siedmioma osobami. Dlatego doktorantów z naszego Instytutu uwrażliwiamy, aby wybierając miejsce stażu podoktorskiego zwracali uwagę na liczebność zespołu. Jeśli profesor na zdjęciu umieszczonym w internecie otoczony jest na przykład pięćdziesięcioma osobami, to niewiele można się nauczyć. Bardzo ważna jest codzienna, bezpośrednia relacja z kierownikiem zespołu naukowego.

W przypadku zespołów badawczych w naszym Instytucie, staramy się nie ingerować w pracę zespołów, nie oceniamy ludzi, ale całokształt pracy zespołów i ich kierowników. Ważny jest potencjał naukowy lidera zespołu, czyli liczba publikacji naukowych, zdobytych grantów itd. Podsumowując, zespół, który nie przynosi pieniędzy do Instytutu nie ma racji bytu.

I.B.: Jakie jeszcze ważne przedsięwzięcia podjął w ostatnich latach Instytut?   

1. O.: Na podstawie porozumienia nasz Instytut wraz z Instytutem Biologii Doświadczalnej PAN im. M. Nenckiego, Instytutem Chemii Organicznej PAN i Instytutem Fizyki PAN podjął decyzję o utworzeniu Szkoły Doktorskiej. Po podpisaniu umowy mamy już wszystkie dokumenty niezbędne do startu szkoły Warsaw-4-PhD, zaakceptowane przez rady naukowe siedmiu instytutów PAN i dwóch instytutów badawczych. Liderem w projekcie jest Instytutem Biologii Doświadczalnej PAN. W lipcu 2019 roku planujmy pierwszy nabór na studia.

I.B.: Instytut już od lat posiada markę nie tylko w Polsce, ale także za granicą, jakie są tego efekty?  

M.O.: Tak, wypracowaliśmy markę, a pozytywnym efektem zmian wprowadzanych w naszym Instytucie w ostatnich latach jest rosnący udział naukowców z zagranicy. Już obecnie liderami części zespołów badawczych są chemicy i fizycy, pochodzący z Kolumbii, Szwecji, Hiszpanii, Portugalii i Ukrainy. Jesteśmy dobrze notowani w rankingach Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a Komisja Europejska przyznała nam prawo do posługiwania się logo HR Excellence in Research. Nasze możliwości pozwalają na skuteczną rywalizację o najlepsze granty polskie i europejskie. Zdarzyło się, że w jednym z trudniejszych konkursów Narodowego Centrum Nauki Sonata Bis nasi pracownicy złożyli cztery projekty i wszystkie uzyskały finansowanie. To właśnie możliwość uczestniczenia w coraz liczniejszych konkursach grantowych powoduje, że dla dobrych naukowców Polska staje się  krajem bardziej atrakcyjnym.

I.B.: Jaka jest Pana droga naukowa, zawodowa?