Główny Instytut Górnictwa – Państwowy Instytut Badawczy (GIG-PIB)

WIEDZĄ WSPIERA ROZWÓJ

Górnictwo nie jest wszystkim, ale bez górnictwa wszystko jest niczym.

Max Planck

Izabela Blimel: Jakie są obecnie główne kierunki rozwoju i działalności GIG-PIB w kontekście zmieniających się wyzwań gospodarczych i środowiskowych?

Jarosław Zagórowski, Dyrektor Głównego Instytutu Górnictwa – PIB:

W bieżącym roku Główny Instytut Górnictwa – Państwowy Instytut Badawczy (GIG-PIB) obchodzi jubileusz 100-lecia istnienia. Historia Instytutu nierozerwalnie łączy się z sektorem górniczym, regionem Śląska oraz miastem Katowice, gdzie mieści się jego główna siedziba. Z kolei w Mikołowie znajduje się unikalna w skali światowej Kopalnia Doświadczalna „Barbara”. Od samego początku GIG-PIB wspierał rozwój polskiego górnictwa węgla kamiennego — sektora, który odegrał kluczową rolę w budowie nowoczesnej Polski. Choć dziś może się wydawać, że górnictwo traci na znaczeniu, w rzeczywistości nadal odgrywa i będzie w najbliższych latach dalej odgrywać istotną rolę w gospodarce, zwłaszcza w kontekście dostępu do surowców niezbędnych dla nowoczesnych technologii, w tym metali ziem rzadkich. Chciałbym w tym miejscu przytoczyć słowa sławnego fizyka i noblisty Maxa Plancka: Górnictwo nie jest wszystkim, ale bez górnictwa wszystko jest niczym. W moim przekonaniu, to zdanie trafnie oddaje znaczenie tej branży w przeszłości i współcześnie.

Działalność GIG-PIB znacznie wykracza dziś poza tradycyjne górnictwo. Szczególny nacisk kładziemy na kwestie związane z oddziaływaniem przemysłu na środowisko. Blisko połowa naszego zespołu zajmuje się analizą wpływu działalności górniczej, zarówno pod względem zagrożeń, jak i możliwości ich minimalizacji. Oferujemy doradztwo i proponujemy rozwiązania ograniczające szkody oraz wspieramy rewitalizację terenów pogórniczych. Duże znaczenie mają dla nas również działania w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym, w tym utylizacja i ponowne wykorzystanie odpadów z zakładów przetwórstwa surowców.

Wśród nowoczesnych jednostek Instytutu warto wyróżnić Śląskie Centrum Radiometrii Środowiskowej im. Marii Goeppert-Mayer, będące jednym z zakładów GIG i znajdujące się na naszym terenie, wyposażone w zaawansowaną aparaturę do badań promieniotwórczości środowiska. Nasze zespoły, korzystając z wiedzy geologicznej, geofizycznej i hydrogeologicznej, aktywnie uczestniczą również w projektach związanych z rozwojem energetyki jądrowej w Polsce.

Duże nadzieje wiążemy jako Instytut z rozwojem gospodarki wodorowej w Polsce. Od blisko 20 lat w Instytucie prowadzimy badania nad opracowaniem i wykorzystaniem technologii otrzymywania wodoru na drodze zgazowania i współzgazowania różnych paliw. W Laboratorium Zaawansowanych Technologii Energetycznych w Zakładzie Oszczędności Energii na początku zajmowaliśmy się zgazowaniem węgla a następnie przeszliśmy w kierunku zgazowania biomasy, bioodpadów i osadów ściekowych do gazu bogatego w wodór. Zajmujemy się również technologiami produkcji wodoru na drodze elektrolizy.

I.B.: Jaką rolę dziś odgrywa Instytut?

J.Z.: Dziś działalność GIG-PIB to połączenie tradycji i nowoczesności – z  jednej strony wsparcie dla górnictwa, z drugiej zaś intensywne działania na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju.

Obecnie współpracujemy z firmami energetycznymi, które mają ambicje budować energetykę jądrową w Polsce. Jako Instytut jesteśmy w stanie włączać do tego typu projektów naszą wiedzę z zakresu pomiarów środowiskowych, geofizyki, hydrogeologii i geologii, czyli wszystkich dziedzin niezbędnych przy planowaniu inwestycji jądrowych. Posiadamy zasoby i kompetencje, które realnie wspierają rozwój tego sektora.

Dużą część naszej działalności stanowią zagadnienia środowiskowe. W tym obszarze zatrudniamy, przede wszystkim, młodych specjalistów — głównie absolwentów uczelni śląskich, którzy wnoszą nowoczesne spojrzenie na problemy klimatyczne i środowiskowe. Zajmujemy się m.in. analizą zmian klimatycznych, rewitalizacją miast oraz przywracaniem do życia rzek zanieczyszczonych w przeszłości, które przepływają przez tereny przemysłowe, jak np. Odra i jej dopływy.

Warto zaznaczyć, że wiele problemów związanych z Odrą zaczyna się od wód kopalnianych. Dlatego właśnie nasz Instytut podejmuje działania na rzecz kompleksowej rewitalizacji tych cieków wodnych — tak, aby uniknąć zjawisk takich jak zakwit alg, czy zanieczyszczenia wtórne. Dysponujemy specjalistyczną wiedzą i zapleczem badawczym, pozwalającym analizować te procesy i proponować skuteczne rozwiązania.

Choć w nazwie Instytutu nadal znajduje się słowo „górnictwo”, jesteśmy z niej dumni i szanujemy tę tradycję. Nie uciekamy od historii, a wręcz przeciwnie, umiejętnie ją wykorzystujemy, łącząc doświadczenie z nowoczesnością.

GIG-PIB to dziś Instytut dynamicznie rozwijający się, który działa w obszarach gospodarki o obiegu zamkniętym oraz w ramach koncepcji Przemysłu 4.0 i 5.0. Korzystając z dorobku minionych dekad, wdrażamy innowacyjne rozwiązania dla przyszłości.

Dzisiejszy GIG-PIB to instytut, w którym pracuje wielu młodych pracowników. Znaleźli oni tu swoje miejsce. Miejsce gdzie mogą rozwijać własne zainteresowania i pasje oraz korzystać z wiedzy starszych i doświadczonych naukowców. Prezentują oni nowe spojrzenie na transformację sektora górniczego i energetycznego, szczególnie w kontekście ochrony środowiska i rozwijania nowych, przyjaznych środowisku technologii. Młodzi naukowcy nie tylko posiadają wiedzę z dziedziny górnictwa, ale także są świadomi potrzeby dbania o środowisko naturalne, co jest ważne w kontekście zrównoważonego rozwoju. W GIG korzystają z bogatych zasobów wiedzy i doświadczenia, zbieranych w trakcie 100-letniej działalności. Mamy więc pewność, że będą dbać o ekologię, czystość wód i powietrza. Będą wdrażać do gospodarki ideę obiegu zamkniętego oraz ideę nowoczesnego przemysłu, który rozwija się w harmonii ze środowiskiem. To jest właśnie zrównoważony rozwój, w którym wszystkie jego czynniki są uwzględnione, zarówno te gospodarcze, jak i środowiskowe.

Jesteśmy wszyscy świadomi zmian, które zachodzą w gospodarce, przemyśle i nauce. Zdajemy sobie sprawę z sytuacji, w jakiej znaleźli się nasi główni partnerzy z sektora górnictwa węgla kamiennego. Dostrzegamy tutaj naszą rolę, jako jednostki nie tylko doradzającej, ale także aktywnie wspierającej transformację sektora górniczego. Jest to duża odpowiedzialność i wyzwanie dla Instytutu. Wiemy, że z biegiem lat odejście od węglowodorów jako głównego nośnika energii stanie się nieuchronne. Widząc potrzebę dostosowywania się, a zarazem szansę w zmieniającej się sytuacji – w ostatnim czasie – wspólnie, wszyscy pracownicy Instytutu, pracowaliśmy nad aktualizacją naszej strategii, która stanowi „drogowskaz” dla podejmowanych działań.

I.B.: Jaka jest wizja przyszłości dla Instytutu?

J.Z.: W przyszłości chcemy pełnić rolę jednostki monitorującej, badającej i rozwiązującej problemy związane ze skutkami długoletniej działalności górniczej. Tereny poprzemysłowe mają ogromny potencjał i powinny stać się przestrzenią rozwoju nowych inwestycji. Dlatego od lat promujemy ideę „życia po życiu”, którą konsekwentnie wcielamy w życie.

Drugim filarem naszej działalności jest rozwój badań naukowych i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań w obszarze inżynierii środowiska. Naszą wiedzą i doświadczeniem dzielimy się, tworząc technologie minimalizujące negatywny wpływ przemysłu na środowisko. Dziś dbałość o czystość powietrza, racjonalne gospodarowanie wodą oraz ponowne wykorzystanie odpadów to obowiązek wobec przyszłych pokoleń.

Region Śląski znajduje się w dynamicznym procesie transformacji. Chcemy wspierać w tym zakresie zarówno Ministerstwo Przemysłu, jak i Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego w realizacji polityki przemysłowej i procesu Sprawiedliwej Transformacji.

Od lat współpracujemy z czołowymi ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą. Wśród naszych partnerów są m.in.: Politechnika Śląska, AGH, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Śląski, SGH, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, instytuty PAN oraz jednostki sieci badawczej Łukasiewicz.

Jako jednostka naukowa z kategorią A, GIG-PIB posiada pełne uprawnienia do nadawania stopni doktora i doktora habilitowanego w dyscyplinie inżynieria środowiska, górnictwo i energetyka. Naszą pozycję w środowisku naukowym budujemy również poprzez kształcenie kadr naukowych. GIG-PIB współtworzy wraz z Politechniką Śląską, Instytutem Informatyki Teoretycznej i Stosowanej PAN, Instytutem Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Centrum Materiałów Polimerowych i Węglowych PAN, Narodowym Instytutem Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – PIB Wspólną Szkołę Doktorską, w której umożliwiamy studentom z kraju i zagranicy prowadzenie innowacyjnych i interdyscyplinarnych badań.

Włączamy się aktywnie w realizację strategicznych wyzwań, takich jak rozwój energetyki jądrowej. Nasze doświadczenie w górnictwie i budownictwie podziemnym wykorzystujemy także przy projektach tuneli komunikacyjnych i budowli ochronnych.

Ważnym elementem strategii Instytutu jest umiędzynarodowienie oferty badawczej. Uważamy, że unikalna wiedza, zdobyta w trudnych warunkach polskiego górnictwa, powinna być postrzegana jako towar eksportowy. Dlatego rozwijamy współpracę z uczelniami i instytutami naukowymi na świecie.

Znaczące sukcesy osiągnęliśmy dzięki członkostwu Polski w Unii Europejskiej — skutecznie pozyskujemy środki z programów europejskich i rozwijamy współpracę międzynarodową.

Jednym z naszych aktualnych priorytetów jest digitalizacja i wykorzystanie sztucznej inteligencji, która — połączona z doświadczeniem kadry — może znacznie usprawnić badania i poszerzyć naszą ofertę. To podejście wyłoniło się podczas prac nad strategią, w które aktywnie zaangażowali się młodsi pracownicy. Ich pomysły, oparte na nowoczesnych technologiach, uzupełnione o doświadczenie starszych kolegów, tworzą dziś solidne podstawy do dalszego rozwoju Instytutu.

I.B.: W jaki sposób Instytut GIG-PIB wykorzystuje swoją wiedzę i doświadczenie, aby wspierać proces sprawiedliwej transformacji Regionu Śląskiego i jednocześnie przygotować go na wyzwania związane z zakończeniem eksploatacji węgla?

J.Z.: Ewidentnie jednym z kluczowych elementów u podstaw nowych gałęzi przemysłu jest dostępność i koszt energii oraz gwarancja stabilnych dostaw. W ramach naszej działalności proponujemy konkretne rozwiązania w tym zakresie. Bierzemy udział w wielu projektach, również międzynarodowych – m.in. z partnerami z Hiszpanii, Niemiec i Słowenii. Wspólnie pracujemy nad koncepcjami przekształcania terenów pogórniczych w atrakcyjne miejsca dla nowych inwestorów, przy czym kluczowym czynnikiem staje się zielona energetyka.

Region Śląski znajduje się obecnie w zaawansowanym procesie transformacji. Z regionu kojarzonego kiedyś z przemysłem ciężkim i zanieczyszczeniem powoli przekształca się w przestrzeń nowoczesną, otwartą na nowe inwestycje i kulturę. Doskonałym przykładem są Katowice – z rewitalizowanymi terenami poprzemysłowymi, na których powstały, m.in. Muzeum Śląskie, centrum konferencyjne czy nowoczesne galerie handlowe.

Nasz Instytut brał udział w wielu z tych projektów, oferując wiedzę na temat struktury geologicznej podłoża, zagrożeń i możliwych technologii zabezpieczających. Ta ekspertyza jest szczególnie cenna dla inwestorów, zarówno publicznych, jak i prywatnych.

Jako region mamy dziś wyjątkową szansę, ponieważ po pierwsze dysponujemy ogromnym doświadczeniem, a po drugie możemy korzystać z dobrych praktyk państw, które transformację już przeszły, a po trzecie mamy przyzwolenie społeczne i środki z funduszy europejskich. Procesy związane ze sprawiedliwą transformacją na Śląsku są dziś prowadzone w sposób zorganizowany i spójny – z udziałem administracji rządowej, samorządów, instytutów naukowych i samych mieszkańców.

Jednocześnie nadal wspieramy sektor górniczy, ponieważ wiele wyzwań – zwłaszcza tych związanych z bezpieczeństwem – pozostaje aktualnych. Wraz z postępującym starzeniem się infrastruktury rosną zagrożenia naturalne, wynikające z eksploatacji na coraz większych głębokościach.

Wchodzimy także w nowe obszary, takie jak urban mining i górnictwo antropogeniczne, czyli ponowne wykorzystanie zasobów już wydobytych i przetworzonych – głównie z odpadów. To wpisuje się w ideę gospodarki o obiegu zamkniętym.

Jednym z naszych najważniejszych zadań jest również przygotowanie regionu do funkcjonowania po zakończeniu wydobycia węgla. Zamykanie kopalń nie oznacza końca problemów – przeciwnie, może ujawnić skutki działalności górniczej, takie jak zapadliska, osiadanie terenu czy skażenie wód. Dlatego kluczowe staje się monitorowanie i przeciwdziałanie tym zjawiskom – z myślą o bezpieczeństwie ludzi i środowiska. Instytut GIG-PIB pełni w tym zakresie ważną rolę ekspercką, przygotowując analizy, proponując działania profilaktyczne i wspierając administrację na szczeblu krajowym i regionalnym.

Jednym z naszych strategicznych kierunków jest również umiędzynarodowienie polskiej wiedzy górniczej. Prof. Bolesław Krupiński, twórca Światowego Kongresu Górniczego, zapoczątkował ten proces. Polska przez lata była liderem w dziedzinie trudnego górnictwa głębinowego, a dziś naszą wiedzę chcemy traktować nie tylko jako wkład naukowy, ale także jako produkt eksportowy – we współpracy z zagranicznymi uczelniami i instytutami badawczymi.

I.B.: Jakimi projektami, realizowanymi w Instytucie, chciałby się Pan pochwalić?  

J.Z.: Jednym z ciekawych projektów realizowanych w naszym Instytucie jest inicjatywa Green Jobs, prowadzona przez prof. Alicję Krzemień — szefową EUROCOAL, czyli europejskiej organizacji zrzeszającej obecnych i byłych producentów węgla. Projekt realizowany jest we współpracy z partnerami zagranicznymi i dotyczy tworzenia tzw. zielonych miejsc pracy we współczesnym przemyśle. Fakt, że pani profesor, będąca pracownikiem naszego Instytutu, kieruje jednocześnie ważną europejską strukturą, pokazuje, że kadra GIG-PIB liczy się również na arenie międzynarodowej.

Aktywnie wspieramy także prace rządu, szczególnie w kontekście wdrażania rozporządzenia Unii Europejskiej, dotyczącego ograniczenia emisji metanu. Unijne akty prawne mają charakter ogólny i są tworzone z myślą o całej Wspólnocie, dlatego tak ważne jest ich dostosowanie do specyfiki polskich warunków. Nasz Instytut, jako jednostka ekspercka, wspiera zarówno Ministerstwo Przemysłu, jak i inne organy rządowe w opracowywaniu rozwiązań legislacyjnych.

Monitorowanie emisji metanu w całym kraju – zarówno z kopalń czynnych i zamkniętych, jak i z sektora naftowego oraz gazowego – będzie dużym wyzwaniem dla wielu instytucji, w tym również dla nas

Bardzo często uczestniczymy w procesach legislacyjnych, pełniąc rolę ekspercką. Nasza wiedza i doświadczenie są realnym wsparciem dla instytucji państwowych, szczególnie w obszarach wymagających wysokiego poziomu specjalizacji.

Ponadto nasze  czasopismo naukowe Journal of Sustainable Mining uzyskało wskaźnik Impact Factor 1,7 według najnowszej edycji Journal Citation Reports 2024 (Clarivate). Wzrost wartości tego prestiżowego wskaźnika w porównaniu do roku ubiegłego stanowi kolejny ważny krok w rozwoju czasopisma i potwierdzenie jego istotnego wkładu w badania z zakresu zrównoważonego górnictwa i nauk o środowisku oraz rosnącego zainteresowania publikowaniem artykułów w JSM wśród międzynarodowej społeczności naukowej.

I.B.: Jakie doświadczenia zdobyte w administracji państwowej uważa Pan za najbardziej przydatne w obecnym kierowaniu GIG-PIB i jak przekładają się one na praktyczne zarządzanie Instytutem w dobie transformacji energetycznej i przemysłowej?

J.Z.: Swoje doświadczenie zawodowe zdobywałem w administracji państwowej. Przez 14 lat byłem pracownikiem ministerstw gospodarczych. To bardzo cenne i ważne doświadczenie, które miało ogromny wpływ na moje życie zawodowe. Praca w ministerstwach ukształtowała mnie jako propaństwowca. Wszystkie zadania, które realizowałem, starałem się wykonywać z myślą o interesie państwa polskiego. Tak zostałem wychowany i uformowany – zarówno jako urzędnik, jak i później menadżer.

Bardzo sobie cenię ten etap kariery, ponieważ zdobyta wówczas wiedza pozwala mi dziś prowadzić instytucje w sposób odpowiedzialny, z szeroką perspektywą  i tak, aby ich działalność przynosiła korzyści nie tylko właścicielom, ale całemu społeczeństwu.

Mogę z dumą powiedzieć, że brałem udział w procesie wprowadzenia Jastrzębskiej Spółki Węglowej na Giełdę Papierów Wartościowych. Warto w tym miejscu podkreślić, iż w historii polskiego górnictwa tylko dwie polskie firmy górnictwa węglowego zostały wprowadzone na giełdę – Bogdanka i właśnie JSW. Umożliwienie upowszechnienia akcji tej spółki przyczyniło się do zwiększenia transparentności jej działań oraz budowy łańcucha wartości – od wydobycia węgla kamiennego po jego przetworzenie w koks, czyli produkt o wyższej wartości.

Później zdobywałem doświadczenie również w sektorze prywatnym, które także bardzo sobie cenię. Dziś, jako dyrektor GIG-PIB, mogę wykorzystać zarówno wiedzę z administracji publicznej, jak i doświadczenie z sektora górnictwa węgla kamiennego, uzupełnione o podejście regionalne i otwartość na zmiany zachodzące wokół nas.

Uważam, że im więcej doświadczeń zdobywa menadżer, tym większą wartość może wnieść do kierowanej instytucji. Dla mnie, niezwykle ważna jest także sfera naukowa – zawsze ją ceniłem i wspierałem się nią w pracy. Dziś mam realną możliwość współtworzenia jej rozwoju, a dużą zasługą są również moi współpracownicy, których kompetencje i zaangażowanie bardzo wysoko oceniam.

Jestem szczerze zachwycony potencjałem Instytutu. To miejsce, które łączy tradycję z nowoczesnością i daje ogromne możliwości. To jednostka otwarta, w której z determinacją przekuwamy wiedzę w praktykę. Tu naprawdę można realizować różnorodne projekty – pod warunkiem, że służą one rozwojowi, zarówno pracownika, jak i całego Instytutu.

Czy mówimy o budownictwie, ochronie środowiska, czy nowoczesnych technologiach – takich jak np. magazynowanie energii w szybach górniczych – każdy temat może być podjęty, przeanalizowany i rozwijany pod kątem praktycznego zastosowania. W tym sensie mogę powiedzieć, że poniekąd spełniam swoje zawodowe marzenia.

I.B.: Dziękuję za inspirującą rozmowę. Wywiad ten z pewnością będzie wartościowym źródłem refleksji dla wielu osób zainteresowanych przyszłością przemysłu, nauki i zrównoważonego rozwoju.

Główny Instytut Górnictwa – Państwowy Instytut Badawczy (GIG-PIB)